ԱԿԱԴԵՄԻԿՈՍ ՀՐԱՉԻԿ ՍԻՄՈՆՅԱՆ

Պատմական Սյունիքը հայ ժողովրդին պարգևել է անվանի մարդկանց մի

հոյակապ փաղանգ. այդ շարքում կարելի է հիշել հայ ազատագրական շարժման

մասնակիցներ, անվանի զորավարներ, հրամանատարներ, հայրենիքին անձնուրաց

նվիրյալներ, մտավորականներ` գիտնականներ,

գրողներ, գրականագետներ և պատմաբաններ: 

Նրանց շարքում իր ուրույն տեղն ունի պատմ. 

գիտ. դոկտոր, ՀՀ ԳԱԱ իսկական անդամ, 

անվանի գիտնական Հրաչիկ Սիմոնյանը, որի

ծննդյան 80-ամյա տարելիցն է նշում մեր ժողո-

վուրդը:

1928 թ. դեկտեմբերի 8-ին Սյունյաց աշխարհի
Շինուհայր գյուղում ծնվեց մի հրաշամանուկ,
որին ծնողներն անվանեցին Հրաչիկ:
Անունն արդարացրեց իրեն. 

չնայած բնավորությամբ թվում էր մեղմ ու հան-

դարտ, բայց երբ տեղը գալիս էր,նա հուր էր դառ-

նում և իր հոգու կրակով վարակում շրջապա-

տին: Կարծես աստվածաշնչյան պատգամը «հուր

էկի արկանել», նրա համար էր ստեղծվել: Դեռ

դպրոցական, նա հրապուրված կարդում էր իր

ժողովրդի` հերոսական և ողբերգական, անօրինակ սխրանքներով լի պատմության վերաբերյալ եղող գրականությունն ու պատմությունը: Այդ իմաստով պատահական չէր մասնագիտության ընտրությունը: Միջնակարգ դպրոցը
Գորիսում ավարտելուց հետո երիտասարդն ընդունվեց Երևանի պետական համալսարանի պատմության ֆակուլտետը: 1952-ին ավարտեց ուսումնառությունը և աշխատանքային գործունեությունն սկսեց ծննդավայրում` սկզբում Գորիսի շրջանային թերթում, ապա` 

շրջկոմում: Մոսկվայում 1959-ին ընդունվեց ԽՄԿԿ Կենտկոմին առընթեր հասարա-

կական գիտությունների ակադեմիա, որն ավարտեց 1961-ին և հենց այնտեղ, նույն

թվին, պաշտպանեց թեկնածուական ատենախոսություն, ստացավ պատմական գի-

տությունների թեկնածուի գիտական աստիճան: Դարձյալ 1961-ին Մոսկվայում լույս

տեսավ նրա առաջին գիտական աշխատությունը` œ Перевооружение промышленности

Армянской ССР в послевоенный период (1945–1950 гг.)”.

Հայաստան վերադառնալով` Հ. Սիմոնյանն աշխատանքի անցավ ՀԿԿ Կենտկո-

մին առընթեր կուսպատմության ինստիտուտում որպես ավագ գիտաշխատող

(1961–1966): 1966 թվականից 11 տարի նա տարբեր պաշտոններ է վարել Հայկական

ՀԽՍՀ Կոմկուսի Կենտկոմում: 1969-ին նա հաջողությամբ պաշտպանում է դոկտորա-

կան ատենախոսությունը և ստանում պատմական գիտությունների դոկտորի աստի-

ճան: 1977 թ. նա վերադարձավ գիտական աշխատանքի և մինչև 1990 թ.` տասներեք

տարի շարունակ, վարեց ՀԽՍՀ Կոմկուսին առընթեր Մարքսիզմ-լենինիզմի պատ-

մության ինստիտուտի տնօրենի պաշտոնը (հետագայում այն վերանվանվեց հասա-

րակական-քաղաքական հետազոտությունների ինստիտուտ): 1986 թ. Սիմոնյանն

ընտրվեց Հայկական ԽՍՀ գիտությունների ակադեմիայի թղթակից անդամ (իսկա-

կան անդամ ընտրվեց տասը տարի անց):

Լայն և ընդգրկուն է Հ. Սիմոնյանի հետաքրքրությունների ոլորտը: Նրա գրչին են

պատկանում ավելի քան 25 մենագրություններ և մի քանի հարյուր հոդվածներ: 

Սկզբնական շրջանում նրա հետազոտությունները կրում են փիլիսոփայական տե-

սական բնույթ: Հատկանշական են «Ինդուստրիալ հասարակության» տեսությունները: 

» Քննական վերլուծություններ» (Երևան, 1973 թ.), «Արդի բուրժուական գաղափա-

րախոսության քննադատական ուրվագծեր» (գիրք 1` Երևան, 1977 թ., գիրք 2` 

Երևան, 1980 թ.), «Գիտատեխնիկական հեղափոխությունը և նրա սոցիալական

հետևանքները» (Երևան, 1982) և այլ գործերը: Գիտական հասունության հետ մեկտեղ

Սիմոնյանն սկսում է հակվել դեպի իր արմատները` հայ ժողովրդի պատմության

կնճռոտ ու բարդ իրադարձությունների քննարկումը: Գիտական գործունեության

դեռ սկզբում նրան հետաքրքրում է իր ժողովրդի այն հատվածը, որը զրկվել էր հայ-

րենիքից և սփռվել աշխարհի բոլոր ծայրերում: Ի՞նչ խմորումներ են կատարվում ազ-

գային արմատներից լիովին կտրված, բայց նրա հոգեկան կերտվածքին անսահմա-

նորեն նվիրված, իրարից տարբեր այդ մարմիններում, որոնք բոլորը միասին կոչ-

վում են մի ընդհանուր անունով` Սփյուռք: Այդ հարցին է նվիրված գիտնականի

«Սփյուռքահայությունը սոցիալ-քաղաքական պայքարի ուղիներում» ծավալուն հե-

տազոտությունը, որը լույս է տեսել դեռևս 1968-ին:

Իրար հետ սերտորեն կապված են գիտնականի երկու աշխատություններ` 

«Թուրք ազգային բուրժուազիայի գաղափարաբանությունը և քաղաքականությունը» 

(Երևան, 1986) և «Թուրք-հայկական հարաբերությունների պատմությունից» (Երևան, 

1991) ուսումնասիրությունները: Աղբյուրագիտական հարուստ հենքի, ժամանակի

մամուլի և գիտական աշխատությունների օգտագործումով այդ երկու ուսումնասի-

րություններն աչքի են ընկնում գիտական խոր ընդհանրացումներով: Առաջին աշ-

խատության մեջ բացահայտված է թուրքական բուրժուազիայի առաջացման և ձևա-

վորման պատմական ժամանակաշրջանը, որը ճակատագրական և բախտորոշ եղավ

հայ ժողովրդի համար: Հանգամանորեն քննարկված են օսմանիզմ, իսլամիզմ, պա-

նիսլամիզմ, նոր օսմանիզմ, թուրքիզմ, պանթուրքիզմ հասկացությունները և դրանք

ներկայացված իբրև թուրքական բուրժուազիայի գաղափարախոսության հիմնական

տարրերը` տարբեր ժամանակահատվածներում: Հեղինակը համոզիչ փաստարկնե-

րով ցույց է տալիս, որ թուրք ազգային բուրժուազիայի գաղափարախոսությունն իր

առանձնահատկություններով տարբերակվում է բուրժուական գաղափարախոսութ-

յունից ընդհանրապես: Այն իր մեջ ներառում է բուրժուական գաղափարախոսութ-

յան ամենահետադիմական տարրերը և դրանով էլ կոչված է ծառայելու թուրք բուր-

ժուազիայի շահերին: Աշխատության մեջ քննարկված են Թուրքիայում ծավալված

սահմանադրական շարժման, աբդուլհամիդյան «զուլումի» տարիների, պանիսլա-

միզմի` որպես կայսրության պաշտոնական ուսմունքի հիմնահարցերը: Համեմատ-

վում և բացահայտվում են պանիսլամիզմ ու պանթուրքիզմ հասկացությունները, 

ցույց է տրվում երիտթուրքերի պատմական թատերաբեմ իջնելը, նրանց ծավալած

հակահայկական գործունեությունը, արևմտահայության կացությունը առաջին հա-

մաշխարհային պատերազմին նախորդող և հետագա տարիներին: Ուշագրավ է սա-

կավ հայտնի փաստաթղթերի և թուրք պատմաբանների աշխատությունների միջո-

ցով հայոց ցեղասպանությունը ծրագրելու ապացույցները: Դրա վկայությունն է Իթ-

թիհատ կուսակցության Սալոնիկում 1910 թ. կայացած ժողովում դոկտոր Նազըմի

առաջարկած ծրագիրը: Իր ելույթում վերջինս շատ վճռականորեն է դնում այդ հար-

ցը` կամ, կամ: Բազմաթիվ փաստերով հեղինակը ցույց է տալիս` ինչպես թուրքա-

կան հեղափոխության զոհասեղանին վճռվեց մի ողջ ժողովրդի ճակատագիր, ինչ-

պես չբավարարվելով իր նախորդների կատարածով «կարմիր հեղափոխականի

թիկնոցը ուսերին գորշ գայլ» Մուստաֆա Քեմալը գործում էր պանթուրքիզմի դրոշի

տակ` վերջնական նպատակը համարելով նաև արևելահայության ոչնչացումը:

Այս աշխատության հետ սերտ առնչություն ունի «Թուրք-հայկական հարաբե-

րությունների պատմությունից» ուսումնասիրությունը, որի մեջ հեղինակը, ներառե-

լով նախորդ աշխատության հիմնական ելակետային դրույթները, շեշտը դնում է

պանթուրքիզմի` հայ ժողովրդի համար այսօր էլ խիստ վտանգավոր գաղափարա-

խոսության մերկացման վրա: Այդ հարցն արդիական սուր հնչեղություն ստացավ

արցախյան շարժման ծավալումից հետո: Մանրամասն քննարկելով այդ հարցերը, 

հեղինակը հմտությամբ ցույց է տալիս, որ արցախյան շարժումը կրոնական հողի

վրա ստեղծված շարժում չէ, ինչպես ցանկանում են հավատացնել «ինտերնացիոնա-

լիստական» Ադրբեջանում: Մուսուլմանական բազմաթիվ երկրներում հայերը համե-

րաշխ ապրում են այդ կրոնը դավանողների հետ (Սիրիա, արաբական հանրապե-

տություններ, Իրան, Իրաք և այլն): Այլ է պանթուրքիզմի գաղափարախոսությունը և

դրանից եկող վտանգը ոչ միայն հայերի, այլ նույնիսկ իսլամը դավանող ոչ թուրք ժո-

ղովուրդների համար: Այդ հարցերի քննարկումը հեղինակը հասցնում է մինչև XX 

դարի վերջը` բացահայտելով ժամանակակից Թուրքիայի քաղաքականությունը Հայ-

կական հարցի վերաբերյալ և դրա հետ սերտ առնչվող ադրբեջանական ազգայնա-

մոլների պատրանքներն ու ակնկալիքները Թուրքիայից: Աշխատության վերջում հե-

ղինակը սուր քննադատության է ենթարկում Խորհրդային Միության կենտրոնական

իշխանություններին Սումգաիթի և Բաքվի հայության նախճիրը կազմակերպելու և

թողտվության համար, անարգանքի սյունին գամում ադրբեջանական «անպատժե-

լիության» սինդրոմի հեղինակներին:

   Հետագա տարիներին Հ. Սիմոնյան գիտնականի հետազոտություններն ուղղված

էին հարազատ ժողովրդի ազգային-ազատագրական շարժումների ծավալմանը XIX 

դարի երկրորդ կեսին: Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի խորհրդանիշ մեծ

հայդուկապետ Անդրանիկը և նրա ժամանակը դարձան երկհատորանոց աշխա-

տության թեման: Այն լույս տեսավ 1996-ին: Ժողովրդական հերոսի մասին հրատա-

րակվել են բազմաթիվ աշխատություններ և՛ Խորհրդային Հայաստանում (մանա-

վանդ 70-ականներից սկսած) և՛ Սփյուռքում: Սակայն Սիմոնյանի այս մենագրութ-

յունն իր առանձնակի տեղն ունի այդ հսկա ցուցակի մեջ: Հեղինակին հաջողվել է ոչ

միայն նոր խոսք ասել անվանի զորավարի ողջ գործունեության մասին, այլև արտա-

կարգ խորությամբ մեկնաբանել արևմտահայ ազգային-ազատագրական շարժման

ալեբախումները: Արդարացված է աշխատության խորագիրը` «Անդրանիկի ժամա-

նակը»: 1865–1927 թթ. հայ հասարակական-քաղաքական կյանքի, ազատագրական

պայքարի բազմաթիվ իրադարձություններ են լուսաբանված այս աշխատության մեջ: 

14 գլուխներից բաղկացած այս ուսումնասիրությունը ամենայն իրավամբ կարելի է

համարել ժողովրդական հերոսի համար կանգնեցված ամենափայլուն հուշարձան-

ներից մեկը: Իր բոլոր մենագրություններում Սիմոնյանն ընթերցողին ներկայանում է

իբրև հայերենին լավ տիրապետող գիտնական. այլ է այս աշխատությունը, որտեղ

հեղինակի գրչի տակ փայլում է հայոց լեզվի ճոխությունը, հարստությունը, վեհութ-

յունը: Այդ աշխատությունը կլանում է ընթերցողին խորությամբ, գիտական բարձր

մակարդակով և արտակարգ լեզվաոճական հատկանիշներով:

   2003 թ. լույս տեսան հեղինակի նոր` «Ազատագրական պայքարի ուղիներում» մե-

նագրության առաջին և երկրորդ հատորները: Յոթ գլխից բաղկացած առաջին հատո-

րը նվիրված է 1905 թ. հունվարից 1906 թ. օգոստոսն ընկած իրադարձությունների

մեկնաբանմանը, ռուսական առաջին հեղափոխության տարիներին Անդրկովկա-

սում ընթացող խմորումներին, հակացարական ելույթներին: Առանձնապես հե-

տաքրքիր է ազգային կուսակցությունների գործունեության բացահայտումը ցարիզ-

մի կողմից սանձազերծած հայ-թաթարական բախումների ընթացքում: Ժամանակի

մամուլի և արխիվային փաստաթղթերի, բազմաթիվ անհայտ փաստերի մեկնաբա-

նությամբ գիտնականն ընթերցողին ներկայացնում է այդ կուսակցությունների տար-

բեր գործիչների հայրենասիրական նվիրումը: Առավել հետաքրքրությամբ են ըն-

թերցվում այն հատվածները, որոնք վերաբերում են արևմտահայ ֆիդայիների և հե-

ղափոխական գործիչների` արևելահայերին օգնության հասնելու փաստերին: Մեր-

կացված են ցարական և թուրքական գործիչների համատեղ հակահայկական ձեռ-

նարկները, հայ ազատագրական շարժման երդվյալ հակառակորդների և հայրենի-

քին նվիրյալ գործիչների մեջ խորացող առճակատումը, որը հաճախ ավարտվում էր

ոճրագործների մահով: Հեղինակն ապացուցում է, որ հայ վրիժառուները ոչ թե ահա-

բեկիչներ են, այլ հարազատ ժողովրդի գոյության և արդար դատի պաշտպաններ: 

Խորագրերի առումով միայն V գլուխն է նվիրված արևմտահայությանը` «Լայնածա-

վալ ոճիրներ թուրքական դժոխքում: Հայկական դիմադրության նոր դրսևորումներ»: 

Սակայն ողջ հատորի բովանդակության մեջ այնպես միահյուսված և իրար շաղ-

կապված են Հայաստանի արևելյան և արևմտյան հատվածներում կատարվող իրա-

դարձությունները, որ զարմանում ես հեղինակի հնարամտության և բացառիկ օժտ-

վածության վրա. իրավացի է հեղինակը, երբ այդ բոլորը ներկայացնում է իբրև մեկ

ժողովրդի կյանքի և գոյության պայքարի արտահայտություն: Առաջին հատորն ա-

վարտվում է փոքրիկ հավելվածով, որը ներկայացնում է երկու հետաքրքիր փաստա-

թուղթ, որոնք քաջածանոթ են հայ հանրությանը, բայց հայերեն թարգմանությամբ ա-

ռաջին անգամ են հրատարակվում: Առաջինը Նիկոլայ II-ի 1905 թ. օգոստոսի 1-ի

բարձրագույն հրամանն է` 1903 թ. հունիսի 12-ի հայ եկեղեցու շարժական ու ան-

շարժ գույքի բռնագրավման օրենքի չեղյալ հայտարարելու մասին և նշված է կալ-

վածքները եկեղեցուն վերադարձնելու կանոնակարգը: Երկրորդ փաստաթուղթը Նի-

կոլայ II-ի 1905 թ. հոկտեմբերի 17-ի բարձրագույն հրովարտակն է (մանիֆեստ) Պե-

տական Դումա հրավիրելու մասին. երկու փաստաթղթերն էլ ժողովրդական հու-

զումների հաղթանակի արդյունք են: Այդ մեծածավալ աշխատության երկրորդ հա-

տորը նվիրված է 1906 թ. օգոստոսից մինչև 1907 թ. հուլիսն ընկած ժամանակաշրջա-

նին: Այն բաղկացած է 8 գլխից: Հեղինակը շարունակում է առաջին հատորի շարադ-

րանքը և հատորն սկսում VIII գլխից: VIII և IX գլուխները նվիրված են ցարական կա-

ռավարության հրահրած ազգամիջյան պայքարի աստիճանական ավարտին, հայ-

թաթարական ընդհարումների շարժառիթների վերջին ակորդին, բացահայտում են

գոլիցինյան հայահալած քաղաքականությունից հրաժարվելու միտումները: Առանձ-

նակի հետաքրքրություն է ներկայացնում աշխատության X գլուխը, որը նվիրված է

հայ ազգային կուսակցությունների միջև ընթացող գաղափարական ալեբախումնե-

րին, ներկուսակցական և միջկուսակցական տարաձայնություններին: Բացահայտ-

վում է հայ առաջին քաղաքական կուսակցության «վայրընթացը», նրա և Հ. Յ. դաշ-

նակցության մեջ եղած հակասությունները, բազմաթիվ արմենականների ՀՅԴ շար-

քերն անցնելու փաստերն ու պատճառները: Այդ գլխի մյուս ենթագլուխը քննարկում

է Հնչակյան կուսակցության շարքերում գաղափարական տարընթացությունների

պատճառները, նրա մեջ առաջացած արևմտահայ թևի առանձնանալը` 

«վերակազմյալներ» անունով, հին հնչակյան թևի` ռուսական սոցիալ-դեմոկրատա-

կան բանվորական կուսակցությանը մերձենալու հակումները: Սկզբից թվում է, թե

այդ բոլորը հանրահայտ փաստեր են, սակայն հեղինակն ամեն ինչ մատուցում է ըն-

թերցողին նոր փաստերով և հետաքրքիր մեկնաբանություններով: Քննարկված և

բացահայտված են նաև Ազգային երրորդ կուսակցության` ՀՅԴ շարքերում առաջա-

ցած ներհակ խմբավորումների ստեղծման պատճառները: Գիտնականի բացատ-

րությամբ այդ հակասություններն ուժգին դրսևորվեցին, երբ ՀՅԴ-ն ստիպված էր վե-

րամշակել 1892 թ. իր ընդունած ծրագիրը և արևմտահայ ազգային ազատագրության

խնդիրն արծարծելուց բացի, 1903 թ. հունիսի 12-ի` հայ եկեղեցու շարժական և ան-

շարժ գույքի բռնագրավման ցարիզմի ընդունած օրենքից հետո կանգնեց արևելահա-

յերի ժողովրդական բուռն բողոքների ու հակակառավարական պայքարի գլուխ և

ընդունեց «Կովկասյան նախագիծը»: Դրա պատճառով տարաձայնություններ առա-

ջացան կուսակցության ներսում: Չափավոր հայացքների տեր կուսակցականները

ճիշտ չէին համարում ցարիզմի դեմ պայքար մղելը, և նրանց մի մասը հեռացավ ՀՅԴ-

ից, միացավ «Մշակ» թերթի գաղափարական ուղղությանը հետևողներին: Կատարե-

լով խորքային վերլուծություններ` հմուտ հետազոտողը հանգում է հետաքրքիր եզ-

րակացությունների, ցույց է տալիս, որ այդ փոթորկալից տարիներին Դաշնակցութ-

յունն «իր մեջ ամփոփել էր հայության մեծամասնության իղձերն ու ձգտումները` ի-

րենց բոլոր ելևէջներով» (հ. II, էջ 169): Բացահայտելով, որ ցարական կառավարութ-

յունը ռուսական առաջին հեղափոխությունից, «արտաքին ու ներքին խայտառակ

պարտություններից հետո» կորցրել էր իր գլուխը, հեղինակը ցույց է տալիս, որ այդ

տարիներին կովկասահայության իրական կառավարիչը ՀՅԴ-ն էր, ոչ թե ռուսական

կառավարությունը: Մանրամասն քննարկվում և գնահատվում է ՀՅԴ ընդունած

«Կովկասյան նախագիծը», որի նկատմամբ արտահայտած թեր և դեմ կարծիքներով

կուսակցության ներսում ստեղծվեցին ներհակ ուժեր` միհրանական շարժումը և

դրա հակադիր թևը` երիտդաշնակցականները: Վերջիններիս գաղափարների ար-

տահայտությունը դարձան Ս. Ամիրյանի «Ժամանակն է սթափվելու» և «Դաշնակ-

ցության կրիզիսը» աշխատությունները: Հ. Սիմոնյանի խնդրո առարկա

հետազոտության մեջ հետաքրքիր էջեր են նվիրված նաև սոցիալ-դեմոկրատական

հայ կուսակցության ծնունդին ու ստեղծման օրվանից ՌՍԴԲԿ-ի հանդեպ դրսևորած

բացասական կեցվածքին: Ազգային կուսակցությունների գործունեության քննարկու-

մից հետո մի ծավալուն գլուխ է նվիրված ՌՍԴԲԿ-ի հայկական թևի, հայ բոլշևիկնե-

րի գործունեությանը, ընդգծված է Ստ. Շահումյանի կատարած դերը: Այս հատորում

ևս մեծ տեղ է հատկացված արևմտահայ ազատագրական շարժմանը. քննարկված

են եվրոպական միջազգային սոցիալ-դեմոկրատիայի` Հայկական հարցի նկատ-

մամբ դրսևորած վերաբերմունքը, մեծ տերությունների` Լահեի I և II խաղաղության

կոնգրեսներին հայ պատվիրակությունների ուղղած գրությունները: Մի ամբողջ

գլուխ է նվիրված ՀՅԴ IV Ընդհանուր ժողովի ընթացքի, ընդունած որոշումների

քննարկմանը, ներկուսակցական ճգնաժամի հաղթահարմանը, երկիր զենք կրելու

մարտավարությանը, ռուսական և թուրքական պետական ուժերի միասնական գոր-

ծողություններին` հայ զինատար խմբերի գործունեությունն արգելելու ուղղությամբ: 

Մանրամասն քննարկվում է Անդրանիկի «Մարտական հրահանգներ» գրքույկը, 

արժևորվում իբրև հայ ռազմագիտական գրականության ակնառու երևույթ: Մի փոք-

րիկ գլուխ նվիրված է ֆիդայական շարժման մայրամուտին Սոլուխի կռվի և Գևորգ

Չաուշի մահվանը, երեք ամիս անց` Դուրան-Բարձրավանդակի Փեթարի կռվին և

Սպաղանաց Մակարի մահվանը: Դրանով փակվում է ավելի քան երեք տասնամյակ

տևած անձնազոհ հերոսների գործունեության վարագույրը: Վերջին գլխում քննարկ-

ված են ռուսական առաջին բուրժուադեմոկրատական հեղափոխության ազդեցութ-

յունն ու արձագանքները, Թուրքիայի և Պարսկաստանի աշխատավոր զանգվածների

դարավոր նիրհից արթնանալու փորձերը ու այդ գործընթացում հայերի խաղացած

դերը: Ընթերցողին զարմացնում է այդ երկու հատորների աղբյուրագիտական հենքը, 

արխիվային տարբեր հաստատություններից օգտագործված մեծաքանակ վավերագ-

րերը, առանց չափազանցության, հարյուրավոր անձնավորությունների մասին տված

տեղեկատվությունները: Շուտով լույս կտեսնեն նաև այս աշխատության 3-րդ և 4-րդ

հատորները:

Հ. Սիմոնյանին կարելի է դասել մեր դասական գիտնական-հետազոտողների

շարքը: Իր աշխատություններով նա հարազատ ժողովրդի արդար պայքարի նվիրյալ

զինվորի պարտքն է կատարում: 

Այսօր էլ մեծարգո ակադեմիկոսն աշխատում է երիտասարդական ավյունով: 

Հարգարժան գիտնականին ցանկանում ենք քաջառողջու-թյուն և արևշատություն: 

                                                                                              հեղ.   ԷՄՄԱ ԿՈՍՏԱՆԴՅԱՆ